Ukształtowanie poziome

Azja stanowi - po Europie - najbardziej rozczłonkowaną część świata. Średnia odległość od morza wynosi tu 756 km, maksymalnie ok. 2360 km. Są to wartości największe wśród wszystkich części świata, będące efektem przede wszystkim jej wielkiej rozciągłości równoleżnikowej i południkowej. Łączna długość linii brzegowej Azji wynosi 70,6 tys. km i ustępuje tylko Ameryce Północnej. Półwyspy zajmują prawie 1/5 (19,5%) powierzchni Azji. Największe z nich to: Półwysep Arabski (27330 tys. km2, Półwysep Indochiński (2174 tys. km2), Indyjski (2088 tys. km2), Azja Mniejsza (501 tys. km2), Tajmyr (400 tys. km2), Kamczatka (370 tys. km2) i Koreański (220 tys. km2). Wyspy zajmują stosunkowo niewiele, bo tylko 6,17% obszaru Azji. Jest jednak wśród nich największy na świecie Archipelag Malajski, zajmujący prawie 1,7 mln km2 (z Borneo 735,9 tys. km2, Sumatrą 433,8 tys. km2, Celebesem 189 tys. km2 i Jawą 126,7 tys. km2), nadto Filipiny (300 tys. km2, z wyspą Luzon 105,7 tys. km2 i Mindanao 95,6 tys. km2), archipelag Wysp Japońskich (369 tys. km2, z Honsiu 230,5 tys. km2 i Hokkaido 77,9 tys. km2), a także Sachalin (76,4 tys. km2), Cejlon (65,6 tys. km2), Tajwan (35,8 tys. km2), Hajnan (34,1 tys. km2), archipelagi: Ziemi Północnej (37,9 tys. km2), Wysp Nowosybirskich (38,5 tys. km2). Między półwyspami i wyspami Azji znajduje się wiele głęboko wciętych zatok i przybrzeżnych - otwartych, półzamkniętych lub zamkniętych - basenów morskich. Najważniejsze z nich znajdują się na Oceanie Atlantyckim i są to Morza: Śródziemne, Czarne, Karskie, Łaptiewów, Wschodniosyberyjskie, Czukockie, Beringa, Ochockie, Japońskie, Żółte, Wschodniochińskie, Południowochińskie, Arabskie, Czerwone, tzw. Indonezyjskie Morze Śródziemne (nazwa obejmująca łącznie wszystkie morza wokół Archipelagu Malajskiego i Filipin) oraz Zatoki: Bengalska i Perska.

Budowa geologiczna

Budowa geologiczna Azji jest bardzo złożona. Najstarszymi jej elementami strukturalnymi są krystaliczne platformy prekambryjskie: syberyjska, chińska, dekańska i arabska. Dwie ostatnie stanowią fragmenty dawnego kontynentu Gondwany i zostały połączone z Azją dopiero w kenozoiku. Mniejsze krystaliczne masywy prekambryjskie występują m.in. w: Tybecie, Kotlinie Kaszgarskiej, Mandżurii, na Półwyspie Koreańskim i w środkowo-wschodniej części Półwyspu Indochińskiego. Obok prekambryjskich struktur platformowych występują też platformy paleozoiczne - są to położone w zachodniej Azji płyty turańska i zachodniosyberyjska. Pozostałą część obszaru Azji zajmują różnowiekowe orogeny. Najstarsze z nich, tzw. struktury bajkalskie, pochodzą z przełomu prekambru i paleozoiku. Orogeny kaledońskie występują przede wszystkim w Azji Środkowej, należą do nich. m.in.: Sajany, część Tien-szanu i Pogórze Kazaskie. Struktury hercyńskie prócz granicznego Uralu i położonego na północy półwyspu Tajmyr zajmują wielkie przestrzenie Azji Środkowej, obejmując m.in.: Ałtaj, Wyżynę Mongolską, Wielki i Mały Chingan, a także część Tien-szanu i Kunlunu.

Ukształtowanie pionowe

Azja jest - pomijając Antarktydę - częścią świata o najwyższej wysokości średniej, wynoszącej 990 m n.p.m. Obszary poniżej 300 m n.p.m. zajmują tylko 32,4%, prawie tyle samo, co tereny położone powyżej 1000 m n.p.m. (30,4%). Najwyższe wzniesienie Azji - Mt Everest (8848 m n.p.m.) jest równocześnie najwyższym szczytem świata, podobnie najgłębsza depresja Morza Martwego (405 m p.p.m.) jest najniżej położonym punktem na lądach kuli ziemskiej. Azja wznosi się najwyżej w swej centralnej części i stopniowo obniża we wszystkich kierunkach. Obszary nizinne występują w jej północno-zachodniej części: Nizina Turańska, Zachodnio- i Północnosyberyjska, na wschodzie leży Nizina Północnochińska, na południu Nizina Gangesu, Indusu i Mezopotamii. Wielkie obszary wyżynne występują na północy (Wyżyna Środkowosyberyjska), zachodzie (Pogórze Kazaskie) i południud. (wyżyna Dekan, Półwysep Arabski). Wyżyna Dekan opada ku wschodowi i zachodowi krawędziowymi górami (Ghaty Wschodnie i Zachodnie), podobnie krawędziowe góry towarzyszą zachodnim i południowym brzegom Półwyspu Arabskiego. Wysoko położone obszary wyżynne, otoczone pasmami górskimi, stanowią integralną część Azji Zachodniej i Centralnej. Na zachodzie są to Wyżyny: Anatolijska, Armeńska i Irańska. Wśród licznych otaczających je łańcuchów górskich należy wymienić góry: Pontyjskie, Taurus, Kaukaz, Elburs, Kopet-dag, Zagros i Mekran. Dalej ku wschodowi wysokości pasm górskich wzrastają. Znajduje się tu najpotężniejszy na świecie węzeł górski - Pamir, nazywany Dachem Świata, w którym zbiegają się jedyne na świecie łańcuchy górskie, przekraczające 7000 m n.p.m.: Tien-szan, Hindukusz, Karakorum, Himalaje oraz Kunlun i Góry Sino-Tybetańskie. Południowym przedłużeniem Gór Sino-Tybetańskich są pasma górskie Półwyspu Indochińskiego i Archipelagu Malajskiego. Między Himalajami a Kunlunem znajduje się, uważana za najwyżej położoną na świecie, Wyżyna Tybetańska, a między Kunlunem i Tien-szanem wyżynna Kotlina Kaszgarska. Dalej na północnym wschodzie znajduje się rozległa Wyżyna Mongolska, którą otaczają pasma: Ałtaju, Sajanów, Gór Jabłonowych i Wielkiego Chinganu. Wschodnia część Syberii stanowi również obszar wyżynno-górski. Rozległe płaskowyże (m.in. Wyżyna Ałdańska, Zejsko-Burejska, Anadyrska) oddzielone sa od siebie górami, m.in.: Czerskiego, Wierchojańskimi, Kołymskimi, Koriackimi i Sichote Aliń, a także górami Kamczatki. Obszary górskie przeważają też na Półwyspie Koreańskim, w południowych Chinach, na Wyspach Japońskich, Tajwanie i Filipinach. Znaczne obszary (ok. 16,5 mln km2) Azji zajmują pustynie, występujące zarówno w strefie zwrotnikowej (Półwysep Arabski, Nizina Hindustańska), podzwrotnikowej (pustynie Iranu), jak i umiarkowanej, kontynentalnej (Nizina Turańska, Kotlina Kaszgarska).